Buigen, glimlachen en stotteren
Tijdens ons verblijf in Tokyo en Kyoto, ontmoetten we op heel uiteenlopende plekken de Japanners. In het hotel, in restaurants, in de metro, trein en bus, in winkels, bij de marathon, op straat als we de weg vroegen of gewoon in het voorbijgaan, bij tempels en paleizen en op het vliegveld. En waar we ook kwamen, het viel ons vooral op hoe de Japanner voldeed aan het stereotiepe beeld van iemand die buigt als je hem of haar ontmoet en je glimlachend te woord staat. Het is een hoffelijkheid waar wij als nuchtere Hollanders ons soms wat ongemakkelijk bij voelden. Zeker op momenten waarop iemand onze, in het Engels gestelde, vragen wou beantwoorden, maar het Engels niet zo goed beheerste. In plaats van te zeggen dat men het niet begreep of aan te geven dat hun Engels ontoereikend was, bleven ze al stotterend proberen ons te helpen. Bovendien zal een Japanner maar wat graag je verzoek inwilligen, van het helpen bij het kopen van een treinkaartje tot en met het maken van een foto. Want “can you make a picture of me?” verstaan ze natuurlijk wel!
Doe je best! Doe wat hoort!
Zo werd me al snel duidelijk dat Japanners graag hun best doen. Dat doen ze zelfs als verkeersregelaar op punten waar nauwelijks verkeer te bekennen is: de toch al lege weg wordt veiliggesteld voor de overstekende voetganger. Wat bovendien opvalt, zeker als je zoals ik in Utrecht hebt gewoond, is dat men bij een oversteek wacht op het groene licht, zelfs als er in de verste verte geen verkeer te dulden is. Er zijn bovendien allerlei gebruiken die wij ons nauwelijks kunnen voorstellen maar waar iedereen zich aan houdt. Zoals dat je op straat niet eet en drinkt, hoewel op elke hoek van de straat warme en koude dranken uit een automaat te halen zijn.
De mensen gedragen zich zoals het hoort en als prettig effect zie je dus ook nergens afval op straat en kun je er tot op de minuut van op aan dat je bus of trein op tijd komt. Bovendien staan reizigers netjes in een rij te wachten op de trein en staan niet te dringen om als eerste de trein in te komen.
Oude gewoonten, waar komen ze vandaan?
In mijn vak vraag ik mezelf heel vaak af waar iemands gedrag door veroorzaakt wordt. Vaak is dat beïnvloed door opgedane ervaringen of een opvoeding van huis uit. Daarom verschillen mensen ook zo van elkaar, we worden verschillend opgevoed en hebben niet allemaal dezelfde dingen ervaren. Maar in Japan bespeurde ik een collectief patroon. Ik kreeg het gevoel dat er een collectieve vorm van schaamte heerst bij de bevolking. Toen ik een moment op een bankje in een park in Kyoto zat uit te rusten van de vele indrukken, ben ik dat gaan opzoeken op het alwetende internet.
Een eeuwenoude cultuur drukt nog altijd zijn stempel
Ik kwam er achter dat Japan inderdaad een zogenaamde eercultuur of schaamtecultuur kent. Dat is heel iets anders dan onze zondecultuur, waarbij we iets fout doen, daarvoor gestraft worden en daarmee onze zonde herstellen. In de eercultuur of schaamtecultuur draait het vooral om gezichtsverlies. Deze stamt al uit de tijd, eeuwen geleden, dat de samoerai nog heersten. Samoerai waren meedogenloos en wanneer je een samoerai in verlegenheid bracht (bijvoorbeeld alleen al door hem op de verkeerde wijze aan te spreken) riskeerde je de doodstraf. Zo heeft men geleerd om anderen niet in verlegenheid te brengen uit angst voor gezichtsverlies. Het beperkt zich in zo’n geval niet tot hun eigen gezichtsverlies, maar behelst het gezichtsverlies van de hele groep (het bedrijf of de familie). Je kunt je voorstellen dat die verantwoordelijkheid, die sociale druk, er toe leidt dat je behoudend optreedt. Zoals bijvoorbeeld blijkt uit de zwarte kleding die men massaal draagt.
Dit verklaart ook waarom een Japanner niet gauw “nee” zegt of aangeeft dat hij je vraag niet begrepen heeft. Het zou jou namelijk in verlegenheid kunnen brengen en dat dient te worden voorkomen. Nu zou je kunnen zeggen dat ze daar niet zo moeilijk over hoeven te doen, omdat wij daar niet zo zwaar aan tillen. Maar wanneer een dergelijk patroon zo collectief en al eeuwenlang wordt gevolgd, kun je beter begrijpen waarom men zich zo voorzichtig, hoffelijk en bereidwillig gedraagt. En zo kun je, dichter bij huis, hopelijk ook begrijpen waarom sommige mensen zich anders gedragen dan jij zou doen. Om daar vervolgens minder snel een oordeel over te hebben, maar in plaats daarvan nieuwsgierig te worden naar het ontstaan van dat “afwijkende” gedrag.
